Ustawa o zawodzie z 1935 r.

Dnia 21 lutego 1935 roku Sejm II Rzeczpospolitej Polskiej uchwalił pierwszą Ustawę o pielęgniarstwie na mocy art. 44 Konstytucji RP, którą podano do powszechnej wiadomości w Dzienniku Ustaw w roku 1935, nr 27, poz. 199. Ogłoszenie tejże Ustawy nastąpiło 16 kwietnia 1935 roku, a po upływie trzech miesięcy 16 lipca 1935 roku weszła w życie. Rozporządzenie Wykonawcze Ministra Opieki Społecznej do Ustawy wydane zostało 17 marca 1936 roku.

Ustawa stanowiła akt ramowy, który dawał ogólne wytyczne i ustalenia najważniejszych zagadnień. Opracowanie przepisów szczegółowych, leżało w gestii ministra w formie rozporządzeń wykonawczych. Wdrożenie w życie Ustawy o pielęgniarstwie było koniecznością, efektem wieloletnich starań oraz narzędziem do wprowadzenia ładu i porządku organizacyjnego, świadczyło o randze zawodu i docenieniu go przez społeczeństwo i rząd, oraz o potrzebie rozwoju i permanentnego podnoszenia jakości pracy wykwalifikowanych pielęgniarek.

Tworzenie projektu Ustawy było rezultatem długofalowych prac Departamentu Służby Zdrowia wraz z Państwową Radą Zdrowia. Wielką rolę w tych pracach odegrały same pielęgniarki z Marią Babicką – Zachertową na czele, która od 1 grudnia 1926 roku piastowała urząd kierowniczki Referatu Pielęgniarstwa w Departamencie Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej. W celu przygotowania projektu Ustawy o pielęgniarstwie został powołany w 1928 roku specjalny komitet. W jego skład wchodziły pielęgniarki: Maria Babicka – Zachertowa, Helena Nagórska, Zofia Zawadzka oraz lekarz dr Czesław Wroczyński – ówczesny dyrektor Departamentu Służby Zdrowia w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. W pracach Państwowej Rady Zdrowia uczestniczyły zaproszone pielęgniarki dyplomowane, pełniące kierownicze stanowiska oraz delegatki Polskiego Stowarzyszenia Pielęgniarek Zawodowych [PSPZ]. W tym miejscu należy podkreślić olbrzymie znaczenie i rolę jaką odegrało stowarzyszenie, było ono spiritus movens w dążeniu do uregulowania podstaw prawnych rozwijającego się zawodu. Członkiniami PSPZ były wybitne pielęgniarki, absolwentki pierwszych profesjonalnych szkół pielęgniarstwa. Ich niezłomna postawa, pełne poświęcenia zaangażowanie, świadomość trudnej sytuacji w pielęgniarstwie polskim, stanowiły podstawę do działania. Zagraniczne stypendia i współpraca PSPZ z Międzynarodową Radą Pielęgniarek ułatwiały obiektywną ocenę stanu polskiego pielęgniarstwa na tle innych krajów, również pod względem prawodawstwa.

Maria Babicka - Zachertowa w referacie wygłoszonym podczas drugiego posiedzenia PSPZ w 1935 roku podała skróconą historię rozwoju ustawodawstwa w pielęgniarstwie na świecie do 1928 roku:

1891 r. – Południowa Afryka - pierwsze przepisy o pielęgniarstwie jako część prawodawstwa lekarskiego farmaceutycznego

1901 r. – Nowa Zelandia – prawodawstwo pielęgniarskie, poprawione w 1925 r.

1903 r. – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

1905 r. – Niemcy

1919 r. – Anglia

1920 r. – Kanada dla wszystkich stanów, Łotwa i Szwecja

1921 r. – Belgia i Holandia

1922 r. – Francja

1923 r. – Dania

1926 r. – Włochy

1927 r. – Szwajcaria

1928 r. – Finlandia

W Polsce pierwszą ustawą, stanowiącą kamień węgielny całego ustawodawstwa sanitarnego w odrodzonej ojczyźnie była Zasadnicza Ustawa Sanitarna z dnia 19 lipca 1919 r. (Dz. P.P.P nr 63, poz. 371). Ustawa ta nie rozwiązywała piętrzących się problemów w środowisku pielęgniarskim. Panujący chaos, wiele tworzących się dylematów wymagało opracowania odrębnych norm prawnych, podniesienia pracy pielęgniarskiej do godności zawodu i wprowadzenia obowiązku rejestracji.

W trakcie postępu prac nad projektem Ustawy o pielęgniarstwie powołana została Naczelna Rada Zdrowia ( Uchwałą z dnia 30 maja 1932 r.). Sekcją do spraw pielęgniarstwa kierował dyrektor departamentu dr Jan Adamski. W skład sekcji powołano zespół członków z Państwowej Rady Zdrowia, zaproszono przedstawicieli różnych wydziałów Ministerstwa Opieki Społecznej, lekarzy oraz pielęgniarki w składzie: Maria Babicka – Zachertowa, Helena Nagórska – dyrektorka Szkoły PCK w Warszawie, Elżbieta Rabowska – referentka w Wydziale Szpitalnictwa m. stoł. Warszawy, Jadwiga Romanowska – asystentka dyrektorki Warszawskiej Szkoły Pielęgniarstwa, Sabina Schindlerowa – dyrektorka Szkoły Pielęgniarskiej przy Szpitalu Starozakonnych w Warszawie, Zofia Szlenkierówna – dyrektorka WSP oraz kuratorka Szpitala dla Dzieci im. Karola i Marii, Maria Tarnowska – przewodnicząca Korpusu Sióstr PCK. Na pierwszym zebraniu sekcji w dniu 16 grudnia 1932 roku omawiany był projekt Ustawy o pielęgniarstwie, który w kolejnych latach był wielokrotnie poddawany dyskusjom i konsultacjom celem wprowadzenia poprawek.

Rozdział I Ustawy o pielęgniarstwie poświęcony jest wykonywaniu praktyki pielęgniarskiej.  Praca pielęgniarki została podniesiona do godności zawodu. Dla nadania pielęgniarstwu podstaw prawnych należało określić co wchodzi w zakres pielęgnowania, jakie są prawa i obowiązki osób, zajmujących się zawodowo pielęgniarstwem i jakie przygotowanie powinny mieć kandydatki do tego zawodu. Ustawowo określono kto ma prawo nazywać się pielęgniarką, co wolno jest pielęgniarce robić, jakie ma być jej przygotowanie do pracy, określono prawa i obowiązki. Przed wejściem Ustawy, jak podkreśla Babicka – Zachertowa, pracą pielęgniarki mógł zajmować się każdy, niezależnie od posiadanych kwalifikacji. Jak wielki panował chaos, świadczyć może to, że trudnością było ustalenie liczby osób zajmujących się pielęgniarstwem. Brak określenia pojęć „pielęgniarstwo” i „pielęgnowanie” zezwalało na dowolność interpretacji ról i zadań pielęgniarki. Wynikiem takiego stanu było zatrudnianie obok pielęgniarek dyplomowanych, o wysokim poziomie nauczania i przysposobienia, osób o znacznie niższych kwalifikacjach. Osoby te potrzebną wiedzę czerpały na różnego rodzaju kursach, które prowadzono podczas wojny i po jej ukończeniu. Kursy sanitarne miały na celu doraźne zaradzenie niedoborom pielęgniarek (nowo powstające szkoły nie były w stanie przygotować wystarczającej liczby wykwalifikowanej kadry). Taka różnorodność kwalifikacji wpływała negatywnie na wizerunek pielęgniarki. Nawet w rozporządzeniu o ustaleniu tabeli stanowisk personelu szpitali psychiatrycznych, pielęgniarkami nazwano „służbę szpitalną”, a właściwe pielęgniarki – „dozorczyniami chorych”.

Ustawa o pielęgniarstwie była wykładnikiem dążeń rządu do podniesienia poziomu pielęgniarstwa polskiego i z chwilą jej wejścia w życie ograniczyła dopływ osób niedostatecznie przygotowanych do pełnienia obowiązków pielęgniarskich. Dzięki temu polskie pielęgniarki uzyskały ochronę prawną przed uzurpowaniem ich praw przez osoby niekompetentne.

Istotnym obowiązkiem nałożonym na pielęgniarki przez Ustawę była konieczność rejestracji zawarta w art. 5. Celem tego postanowienia było prowadzenie ewidencji i zbieranie danych statystycznych, niezbędnych do racjonalnego zarządzania kadrą, ułatwiało możliwość szybkiej mobilizacji.

Ustawodawca objął ochroną zarówno dobro pacjenta jak i pielęgniarek nakładając na nie obowiązek dbania o własne zdrowie. Szczegółowe przepisy zawarte zostały w artykule 6. Pielęgniarka nie tylko sprawuje opiekę nad chorym, ale równolegle działa w zakresie profilaktyki, prewencji i edukacji zdrowotnej. Wymogiem było przedstawienie świadectwa zdrowia, zaś zapisy prawne regulowały wykonywanie praktyki zawodowej w przypadku przewlekłych chorób zakaźnych i chorób umysłowych.

W artykule 7 ujęto w normy prawne zagadnienie tajemnicy zawodowej.

Na uwagę zasługuje postanowienie zwarte w art. 8, w którym zalicza się pielęgniarki do pracowników umysłowych. PSPZ już w 1927 roku wystosowało do Departamentu Służby Zdrowia w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych memoriał w sprawie przeszeregowania pielęgniarek z grupy pracowników fizycznych do umysłowych. W kolejnych latach wysyłano do władz memoriały i wnioski w różnych sprawach np. 1933r. w sprawie ośmiogodzinnego dnia pracy.

Ustawa podnosząc pielęgniarstwo do godności zawodu, musiała określić zasady kształcenia i organizację szkolnictwa pielęgniarskiego. Tym zagadnieniom poświęcone zostały artykuły 10 – 18. rozdziału II. Ustalono: autonomię szkoły, kryteria naboru kandydatek, czas trwania nauki, ze wskazaniem na dwa i pół roku. Nowe szkoły mogły być otwierane wyłącznie na podstawie zezwolenia wydanego przez Ministra Opieki Społecznej. Ministrowi powierzono również zatwierdzanie statutów szkół, regulaminów rady szkolnej, programów i systemów nauczania, regulaminu egzaminu końcowego i wzoru dyplomu.

Wielkim sukcesem dla autonomii zawodu i jakości kształcenia było powierzenie obowiązków dyrektora szkoły pielęgniarce. Przepisy prawne określają warunki i kryteria wobec osób kandydujących na to stanowisko.

Ustawa uregulowała wymagania stawiane kandydatkom do zawodu pielęgniarskiego. Świadczy to o znaczeniu jakie widziano we właściwym doborze uczennic.. Od kandydatek a później wykwalifikowanych pielęgniarek oprócz wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności, wymagano sprawności fizycznej, psychicznej i świadectwa moralności.

Ustawa nakładała na szkoły obowiązek prowadzenia internatów dla słuchaczek, co ułatwiało działalność dydaktyczno wychowawczą oraz pracę nad formacją osobowościową.

W artykule 18 regulacjom prawnym poddano stosowanie symboli pielęgniarskich. Ochronę prawną nadano odznakom i mundurom pielęgniarskim. Ustawa nie wprowadzała przymusu noszenia mundurów, natomiast chroniła przed nadużyciami noszenia munduru i odznak przez osoby nie uprawnione, a podszywające się pod miano pielęgniarek.

Najtrudniejszą kwestią do ujęcia w ramy prawne było nadanie uprawnień osobom, które zajmowały się pielęgniarstwem, lecz nie posiadały odpowiednich kwalifikacji. Tym zagadnieniom poświęcono rozdział III – Postanowienia przejściowe. Okres przejściowy, w którym można było składać egzaminy państwowe, został ograniczony do lat 4. Owa trudność wynikała z faktu, że nie można było pozbawić prawa do pracy zawodowej osób, które zajmowały się nią na długo przed wprowadzeniem norm prawnych. Po za tym byłoby to nierozsądne z uwagi na duży deficyt kadr pielęgniarskich. Koniecznością zatem było ustalenie pewnego minimalnego poziomu przygotowania tych osób. Było ono tak różnorakie, że stanowiło trudność w określeniu ich wartości. Były wśród nich osoby posiadające tylko lata praktyki, inne miały ukończone kursy i lata pracy, jeszcze inne same kursy. Poza tym programy kursów i czas ich trwania był również zróżnicowany. W  związku z powyższym jako podstawę do nabytego doświadczenia zawodowego, przyjęto 5 lat pracy lub co najmniej 2 lata pracy i 6 miesięczny kurs, czyli 1 miesiąc kursu za 6 miesięcy pracy. Wyjątek zrobiono dla sióstr zakonnych, które mogły przystąpić do egzaminu bez obowiązujących 2 lat pracy, lecz po ukończeniu kursu uzupełniającego, wyznaczonego przez Ministra Opieki Społecznej w rozporządzeniu wykonawczym.

W rozdziale IV Ustawy o pielęgniarstwie ujęto: Postanowienia karne, natomiast rozdział V dotyczy: Postanowień końcowych.

Ustawa o pielęgniarstwie była milowym krokiem w rozwoju polskiego, profesjonalnego pielęgniarstwa: podniosła je do rangi zawodu, zaprowadziła porządek organizacyjny, umocniła jego rangę i znaczenie. Polskie pielęgniarki cieszyły się wysokim statusem i szacunkiem społecznym. Władze RP w 1938 roku w dowód uznania przyznały pielęgniarkom, absolwentkom wybranych szkół przywilej głosowania do senatu. Była to nobilitacja i wielkie wyróżnienie.

Opracowała J. Gnich

na podstawie:

J. Kaniewska – Iżycka „Rozwój pielęgniarstwa w Polsce do 1950” cz.I

A. Maksymowicz „Zagadnienia zawodowe pielęgniarstwa na tle historycznym”

S. Poznańska „Pielęgniarstwo wczoraj i dziś”

M.B. Jezierska „Powstanie i rozwój pielęgniarstwa społecznego w Warszawie do 1939”

Materiały źródłowe CAPP